Фразеалагізмы з літаратурных крыніц

1. Апошні з магікан. Прадстаўнік якога-н. тыпу, што знікае.

Выраз з аднайменнага рамана (1826) Ф. Купера. Магікане — вымерлае племя паўночнаамерыканскіх індзейцаў. У рамане расказваецца пра цяжкую долю апошняга прадстаўніка гэтага племя, вынішчанага еўрапейскімі каланізатарамі.

2. Асадзі назад! Уласна бел. Прэч (як патрабаванне пазбавіцца ад каго- ці чаго-н.).

Крылаты выраз з аднайменнага верша Я. Коласа. Выраз як рэфрэн паўтараецца ў вершы амаль ва ўсіх строфах:

Дрэнна маё жыцце,

Усё ідзе не ў лад.

I крычаць мне ўсюды:

«Асадзі назад!»

3. Баль у часе чумы. Вясёлае бестурботнае існаванне каго-н. у бядотную для іншых часіну.

Паходзіць ад назвы драматычных сцэн (1830) А. С. Пушкіна, сюжэтнай асновай для якіх паслужыла сцэна з паэмы англійскага паэта Дж. Вільсана «Чумны горад» (1816), дзе апісваецца лонданская чума 1665 г. 

4. Без руля (стырна) і ветразяў. (без руля и без ветрил). Ужыв. са значэннямі ‘без акрэсленага накірунку (жыць, рухацца і пад.)’ і ‘без яснай, дакладнай жыццёвай мэты’.

Паходзіць з паэмы М. Ю. Лермантава «Демон» (1834), дзе спалучэнне без руля и без ветрил не было яшчэ фразеалагізмам з яго сучаснымі значэннямі: «На воздушном океане без руля и без ветрил тихо плавают в тумане хоры стройные светил». 

5. Браты нашы меншыя. Звяры (свойскія ці прыручаныя чалавекам).

Паходзіць з верша С. Ясеніна «Мы теперь уходим понемногу…» (1924), дзе ёсць радкі: «И зверьё, как братьев наших меньших, никогда не бил по голове». 

6. Варона ў паўлінавых пёрах. Чалавек, які марна імкнецца паказаць сябе лепшым, больш значным, чым ён ёсць на самай справе.

Склаўся на аснове байкі І. А. Крылова «Варона» (1825).Уставіўшы сабе ў хвост паўлінавыя пёры, варона фанабэрыста пайшла гуляць з павамі, мяркуючы, што цяпер усе будуць глядзець на яе, як на дзіва. Атрымаўся, аднак, непрадбачаны канфуз. 

7. Ваяваць (змагацца) з ветракамі. Дарэмна траціць сілы ў барацьбе з уяўнай небяспекай ці несапраўднымі цяжкасцямі.

Склаўся на аснове аднаго з эпізодаў рамана Сервантэса «Дон Кіхот» (1615), дзе галоўны герой змагаецца з ветракамі, палічыўшы іх за злых веліканаў. 

8. Воз і цяпер там. Ужыв. у ролі другой часткі складаназлучанага сказа з супраціўнымі адносінамі і абазначае ‘справа ніколькі не рухаецца ўперад’.

Выраз з байкі І. А. Крылова «Лебедзь, Шчупак і Рак» (1814). У ёй расказваецца, як Лебедзь, Рак і Шчупак разам узяліся везці воз, але Лебедзь цягнуў яго ў неба, Шчупак — у раку, а Рак адыходзіў назад. Як ні стараліся яны, «ды толькі воз і цяпер там».

 

8. Выдраць лысаму валасы (валоссе). Уласна бел. Зрабіць ці, выхваляючыся, мець намер зрабіць што-н. недарэчнае.

Выраз з паэмы К. Крапівы «Хвядос — Чырвоны нос» (1930). 

9. Высцебаць самога сябе. Выявіць свае дзеянні, слабасці, недахопы і тым самым нашкодзіць сабе.

Пераасэнсаваны крылаты выраз з камедыі М. В. Гогаля «Рэвізор», дзе гараднічы гаворыць Хлестакову, прыняўшы яго за рэвізора: «Унтэр-афіцэрша нахлусіла вам, быццам бы я яе высцебаў; яна лжэ, дальбог, ілжэ. Яна сама сябе высцебала». 

10. Вясельны генерал. Вядомая, важная асоба, запрошаная на якую-н. імпрэзу з мэтай надаць значнасць гэтай падзеі.

Склаўся на аснове апавядання А. П. Чэхава «Вяселле з генералам» (1884), дзе апісваецца пашыраны ў асяроддзі купецтва і мяшчанства звычай запрашаць, наймаць генерала на вяселле, ды яшчэ абавязкова ардэнаносца: «Страшэнна ім хочацца, каб на вяселлі генерал! Тысячу рублёў не трэба, а толькі пасадзі за іх стол генерала!» 

11. Голы кароль. Пасрэдны чалавек з прэтэнзіяй на аўтарытэт ці з перабольшаным аўтарытэтам.

Крылаты выраз з казкі Х. К. Андэрсена «Новае ўбранне караля» (1837). У ёй расказваецца, як два ашуканцы ўзяліся адзенне каралю, а фактычна падманулі. 

12. Вернемся да нашых бараноў. (Вернемся) да асноўнай тэмы, да прадмета гаворкі.

Паходзіць з фарса «Адвакат П’ер Патлен» (1470). На судзе багаты суконшчык, у якога пастух украў бараноў і авечак, пачынае, забываючы пра сутнасць распачатай ім судовай справы супраць пастуха, папракаць пастуховага адваката Патлена, які не заплаціў яму да гэтага часу за шэсць локцяў сукна. Суддзя мусіў перапыніць суконшчыка словамі: «Вернемся да нашых бараноў”. 

13. Дзірка ад абаранка. Зусім нічога.

Стваральнік выразу — У. У. Маякоўскі. У яго «Містэрыі Буф» (1918) чытаем: «Чего канителитесь? Обещали и делим поровну: одному бублик, другому — дырка от бублика”. 

14. Дзям’янава юшка. Тое, што назойліва прапануецца каму-н. у вялікай колькасці.

Выраз з аднайменнай байкі (1813) І. А. Крылова, у якой расказваецца, як Дзям’ян так частаваў юшкай суседа Фоку, што той мусіў уцячы і пасля гэтага «да Дзям’яна ні нагой». 

15. Дражніць гусей. Злаваць каго-н., выклікаць злосць.

Крылаты выраз з байкі І. А. Крылова «Гусі» (1811). У ёй гаворыцца, як гусі, якіх селянін гнаў у горад прадаваць і «не вельмі ветлівы быў» з імі, раззлаваліся і сталі наракаць. 

16. Ездзіць па левым баку. Уласна бел. Парушаць нормы літаратурнай мовы.

Крылаты выраз з артыкула К. Крапівы «Ці будзем мы ездзіць па левым баку?» (1973). I ў загалоўку, і ў тэксце артыкула словазлучэнне ўжыта з метафарычным, пераносным значэннем. Падаецца і аснова пераасэнсавання — супастаўленне з правіламі дарожнага руху (у прыватнасці, такога правіла, як «трымайся правага боку»). 

17. Ёсць яшчэ порах у парахаўніцах у каго. Хто-н. мае сілу, энергію, каб зрабіць, здзейсніць што-н.

Крылаты выраз з аповесці М. В. Гогаля «Тарас Бульба». У час бітвы з непрыяцелем Тарас тройчы звяртаецца да казакоў: «Ёсць яшчэ порах у парахаўніцах? Ці не аслабела казацкая сіла? Ці не гнуцца казакі?» I чуе іх адказ: «Ёсць яшчэ, бацька, порах у парахаўніцах. Не аслабела яшчэ казацкая сіла; яшчэ не гнуцца казакі!» 

18. Жаба ў каляіне. Уласна бел. Нікчэмнасць, асуджаная на пагібель

Выраз з аднайменнай байкі (1927) К. Крапівы, у якой гаворыцца, як жаба, сеўшы ў каляіну, рашыла перавярнуць воз.Але: «Тут колам — хрась! I кроў і гразь… Пад кола, жаба, не падлазь». 

19. Залатая сярэдзіна. Ужыв. са значэннямі: 1) прамежкавае становішча, 2) спосаб паводзін, пры якім пазбягаюць крайнасцей, рызыкоўных рашэнняў.

Аўтар крылатага выразу — старажытнарымскі паэт Гарацый (65 — 8 гг. да н. э.), які ў одзе выкарыстаў яго са значэннем ‘прамежкавае становішча’. 

20. За прыгожыя вочы. Бескарысліва, дарэмна, толькі з-за сімпатыі да каго-н. (рабіць што-н.).

Выраз з камедыі Мальера «Манерніцы» (1660). Паклоннікі, адхіленыя манерніцамі, яшчэ раз вяртаюцца да іх і знаходзяць там сваіх слуг, якія, пераапрануўшыся, выдалі сябе за маркіза і віконта. Слугі выкрыты. Звяртаючыся да манерніц, адзін з паклоннікаў гаворыць: «Калі вы пакахаеце іх, то гэта сапраўды будзе за іх прыгожыя вочы». 

21. 21. З карабля на баль. Спалучаецца з дзеясловамі пападаць, прыязджаць, трапіць і ўжываецца, калі кажуць пра неспадзяваную змену абставін, са значэннем ‘з дарогі на нечаканы занятак’:

Крылаты выраз з рамана А. С. Пушкіна «Яўгеній Анегін». Герой рамана пасля падарожжа прыехаў у сталіцу і трапіў, «як Чацкі, з карабля на баль». 

22. Змяю гадаваць на сваіх грудзях. Клапаціцца пра чалавека, які пасля адплачвае няўдзячнасцю.

Фразеалагізм склаўся на аснове байкі Эзопа «Селянін і Змяя»: селянін падабраў скарчанелую змяю і паклаў за пазуху, а тая, адагрэўшыся, укусіла яго. 

23. Кветкі з чужых палёў. Уласна бел. Запазычаныя з іншых прац матывы, вобразы, думкі і іх выражэнне.

Паходзіць ад назвы зборніка (1928) Ю. Гаўрука, куды ўвайшлі пераклады з твораў англійскай, нямецкай, французскай, італьянскай і польскай паэзіі. Намёк на перакладчыка і яго зборнік знаходзім у паэме К Крапівы «Хвядос — Чырвоны нос»: «Пра яго яшчэ трапалі, што ён жыў „з чужых палёў“, а сваё было ў папары». 

24. Ківаць на Пятра. Выраз абазначае ‘звальваць віну на іншага’.

Крылаты выраз з байкі І. А. Крылова «Люстэрка і Малпа», у маралі якой гаворыцца:

Што Клімыч рукі грэць умее, — людзі знаюць;

Пра хабар Клімычу чытаюць,

А ён украдкаю ківае на Пятра. 

25. Кінуць косць каму. Даць зачэпку для спрэчак, сваркі.

Выраз паходзіць з байкі І. А. Крылова «Сабачая дружба». У байцы гаворыцца, як Палкан і Барбос кляліся адзін аднаму ў вечнай дружбе:

Прэч сваркі, зайздрасць, злосць!

Тут повар на бяду ім з кухні кінуў косць. 

26. Лавіць рыбку ў каламутнай вадзе. Карысліва карыстацца якімі-н. цяжкасцямі.

Выраз склаўся на аснове адной з баек Эзопа. У байцы расказваецца, як хітры рыбак, ускаламуціўшы ваду, ловіць у ёй рыбу, якая сама ўсплывае наверх. 

27. Людзьмі звацца. Быць свабоднымі, незалежнымі, шчаслівымі.

Крылаты выраз з верша Я. Купалы «А хто там ідзе?»:

А чаго ж, чаго захацелась ім,

Пагарджаным век, ім, сляпым, глухім?

— Людзьмі звацца. 

28. Ля разбітага карыта. Ужываецца са значэннем ‘ні з чым, страціўшы ўвесь ранейшы набытак’:

Крылаты выраз з «Казкі пра рыбака і рыбку» (1835) А. С. Пушкіна.

29. Мёртвыя душы. Неіснуючыя асобы, якія толькі фіктыўна лічацца дзе-н.

Выраз з аднайменнай паэмы (1842) М. В. Гогаля. Галоўны герой паэмы Чычыкаў са спекуляцыйнай мэтай скуплівае ў памешчыкаў «мёртвыя душы» — прыгонных сялян-нябожчыкаў, якія па дакументах яшчэ лічыліся жывымі. 

30. На задніх лапках хадзіць перад кім. Прыслугоўваць, лісліва дагаджаць каму-н.

Паходзіць з байкі І. А. Крылова „Два сабакі“, дзе спачатку выкарыстаны як свабоднае словазлучэнне (гаворыцца пра сабаку, які ў прамым сэнсе можа хадзіць на задніх лапках).

Так шчасце многія y тым знаходзяць,

Што ўсё жыццё на задніх лапках ходзяць! 

31. Настаўляць (наставіць) акуляры каму. Уласна бел. Уводзіць у зман, паказваючы што-н. y фальшывым, скажоным, але выгадным для сябе выглядзе.

Фразеалагізаваны крылаты выраз з камедыі К. Крапівы „Хто смяецца апошнім“ (1939): „[Гарлахвацкі—адзін: ] Правяральшчык знайшоўся! Я, брат, такія акуляры настаўлю, што табе і чорнае белым пакажацца“. 

32. Наступаць (наступіць) на граблі. Рабіць непрадуманы крок з мажлівымі непрыемнымі наступствамі для таго, хто гэта робіць.

Крылаты выраз з байкі Л. Талстога „Вучоны сын“ (1872). 

33. Неба ў алмазах. Штосьці жаданае, прыемнае (убачыць, пабачыць).

Выраз з п’есы А. П. Чэхава „Дзядзька Ваня“ (1897). Ужыты ў рэпліцы Соні, якая, суцяшаючы змучанага жыццём дзядзьку Ваню, верыць, што яны яшчэ ўбачаць „усё неба ў алмазах“. 

34. He на той вуліцы. Не так, як трэба (жыць, пражыць).

Выраз з п’есы М. Горкага „Ягор Булычоў і іншыя“ (1932). Галоўны персанаж п’есы, нарэшце, зразумеў, што ён жыў „не на той вуліцы“, што яму не па дарозе з тымі, з кім шмат гадоў пражыў y адным доме, з людзьмі, гатовымі накінуцца адзін на аднаго. 

35. Не па днях, a па гадзінах. Вельмі хутка (расці, развівацца, павялічвацца і пад.).

Выраз з „Казкі пра цара Салтана“ (1831) А. С. Пушкіна.Размова ідзе пра малога царэвіча. Яго пасадзілі ў бочку, засмалілі яе і кінулі ў мора. Царэвіч там расце не па днях, a па гадзінах і хутка выратоўваецца. 

36. 36. Ні бэ ні мя. Зусім нічога не разумець, не разбірацца ў чымсьці.

Крылаты выраз з байкі К. Крапівы «Дыпламаваны Баран», мараль якой: «Другі баран — ні „бэ“, ні „мя“, A любіць гучнае імя». 

37. Ні жывы ні мёртвы. У стане вялікага страху, знямення; страшэнна спалоханы.

Упершыню выкарыстаны ў камедыі «Грубіян» Плаўта (каля 254–184 да н. э.). 

38. Падкаваць блыху. Паказаць, праявіць надзвычайную вынаходлівасць у якой-н. справе.

Выраз з апавядання М. С. Ляскова «Ляўша» (1881), дзе расказваецца, як тульскі майстар Ляўша змог падкаваць маленькую металічную блыху, якую англічане падарылі рускаму цару, каб паказаць сваё адмысловае ўменне. 

39. Пайшла пісаць губерня. Выкарыстоўваецца з іранічнай афарбоўкай, калі кажуць пра інтэнсіўнае разгортванне якіх-н. дзеянняў, пра пачатак перапалоху, розных плётак і г.д.

Крылаты выраз з паэмы М. В. Гогаля «Мёртвыя душы». Назіраючы на балі ў губернатара, як дамы і чыноўнікі падняліся і панесліся ў хуткім танцы, Чычыкаў усклікнуў: «Вона! пошла писать губерния!» 

40. Пальма першынства. Перавага над іншымі, першае месца.

Этымалагічнай асновай выразу з’яўляецца звычай старажытных грэкаў узнагароджваць пальмавай галінкай — сімвалам найвышэйшай славы — пераможцаў на алімпійскіх гульнях ці іншых спаборніцтвах. 

41. Пасаліўшы есці можна. Уласна бел. Ні кепскі і ні добры, пасрэдны.

І.І.Насовіч звязвае этымалогію фразеалагізма з народным апавяданнем. Малады муж прыйшоў з працы і, калі маці падала яму есці, сказаў са злосцю: «Хто варыў, вочы б яму заліў». — «Ды гэта ж жонка твая», — адказала маці. «Ат! — стрымана заўважыў сын, — пасаліўшы есці можна». 

42. Ружовы туман. Уласна бел. Стан ілюзорнага, таталітарна-савецкага ўспрымання рэчаіснасці.

Паходзіць з назвы апавядання (1995) В. Быкава. Гэта знешне алагічнае словазлучэнне ўжыта з пераасэнсаваным значэннем ужо і ў загалоўку самога апавядання пра чалавека з саўковымі звычкамі, і двойчы ў тэксце апавядання, y тым ліку ў заключным сказе пра дзевяностагадовага Барсука, які, «можа, хай жыве ў сваім ружовым тумане, дажывае век і носіць вазончыкі да падножжа помніка». 

43. Рыльца ў пушку ў каго. Хтосьці мае дачыненне да чаго-н. нядобрага, заганнага.

Аўтар крылатага выразу — І.А. Крылоў. У яго байцы «Лісіца і Сурок» выраз выкарыстаны двойчы. 

44. Рыцар журботнага вобраза. Наіўны, бясплённы летуценнік.

Выраз з рамана Сервантэса «Дон Кіхот» (1615). Так аднойчы называе пабітага, пацярпелага, упрыгожанага сінякамі Дон Кіхота яго збраяносец Санча Панса. 

45. Свінтус грандыёзус. Уласна бел. Ганебны чалавек, нахабнік, невук.

Выраз з камедыі К. Крапівы «Хто смяецца апошнім» (1939), дзе ён спачатку ўжыты для абазначэння вялізнай дапатопнай жывёліны з жабрамі, «адкрытай» ілжэвучоным Гарлахвацкім, a пасля пераносна — y дачыненні да таго ж Гарлахвацкага — невука і прайдзісвета. 

46. Сена на асфальце. Уласна бел. Гараджанін y першым пакаленні, ахоплены настальгіяй па роднай вёсцы.

Выраз з аднайменнага апавядання (1963) і назвы зборніка апавяданняў (1966) М. Стральцова. 

47. Сіняя птушка. Сімвал шчасця; тое, што ўвасабляе для каго-н. найвышэйшае шчасце.

Аўтар крылатага выразу — бельгійскі паэт і драматург М. Метэрлінк (пісаў на франц. м.). Вяршыня яго творчасці — паэтычная п’еса «Сіняя птушка» (1908). Сюжэт п’есы казачны, пабудаваны на прыгодах дзяцей дрывасека, якія шукаюць «сінюю птушку» — «таямніцу рэчаў і шчасця», але не знаходзяць яе. 

48. Скакаць пад дудку чыю. Пакарацца каму-н., выконваць яго волю.

Выраз склаўся на аснове байкі старажытнагрэчаскага байкапісца Эзопа «Рыбак і рыбы». Адзін рыбак іграннем на флейце хацеў прывабіць да сябе рыб, але яны не выйшлі з мора. Тады ён закінуў сетку. Улоў быў добры. Бачачы, як рыбы трапечуцца і падскокваюць, рыбак сказаў з дакорам: «О нягодныя! Хопіць. Калі я іграў, вы не скакалі пад маю флейту, a як перастаў, вы скачаце». 

49. Трышкаў кафтан (каптан). Непапраўнае становішча, сітуацыя, калі з ліквідацыяй адных недахопаў непазбежна ўзнікаюць другія.

Выраз з аднайменнай байкі (1815) І.А. Крылова. У ёй гаворыцца, як Трышка, каб палапіць прадзёртыя локці кафтана, абрэзаў рукавы, a каб надтачыць рукавы, абрэзаў полы і канчаткова сапсаваў свой кафтан. У баечнай маралі выраз ужыты ў іншасказальным значэнні; ён дастасаваны да асоб, якія, заблытаўшы свае справы, так іх папраўляюць, што ў выніку «ў трышкавым кафтане францяць».

50. У рожкі з кім. Уласна бел. Уступаць у сутычку з кім-н.

Узнік на аснове фразеалагізма брацца ў рожкі з кім (гл.) y выніку апушчэння дзеяслоўнага кампанента. Першапачаткова (у 20-я гады) ужываўся толькі ў кантэксце ў рожкі са старымі ў мове маладых беларускіх літаратараў, якія ўваходзілі ў аб’яднанне «Маладняк», часам не прызнавалі літаратурных аўтарытэтаў, выступалі супраць старэйшых пісьменнікаў. «Сярод маладнякоўцаў нават хадзячы лозунг бытаваў: „У рожкі са старымі“.

51. Хварэць (захварэць) на пана. Уласна бел. Ужыв. са значэннямі ‘доўга спаць, вылежвацца’ і ‘весці сябе высакамерна, фанабэрыста, выяўляючы нечаканыя звычаі, імкненне да раскошы і пад.’

Выраз з паэмы Я. Коласа «Новая зямля» (1923). Ужыты ў такім кантэксце: «У будныя дні ўставалі рана: няма калі хварэць на пана».

52. Круціцца як вавёрка ў коле. У пастаянных занятках, клопатах.

Выраз з байкі І.А. Крылова «Вавёрка» (1833). У ёй апісваецца, як вавёрка, знаходзячыся ў клетцы, увесь час круціць прымацаванае там рухомае кола, чапляючыся лапкамі за тонкія планкі, і нібы бесперапынна бяжыць.

53. Як дзядзька ў Вільні. Разгублена, збянтэжана, непрывычна, ніякавата.

Выраз склаўся на аснове эпізодаў з паэмы Я. Коласа «Новая зямля» (раздзел «Дзядзька ў Вільні»).